Kleszcze: aktywność i zakażenie krętkami Borrelia burgdorferi

W krajach Europy głównym wektorem bakterii Borrelia burgdorferi – czynnika etiologicznego boreliozy z Lyme, jest kleszcz z gatunku Ixodes ricinus (kleszcz pospolity). Kleszcze te bytują głównie w lasach mieszanych i liściastych o bogatym poszyciu i dużym zagęszczeniu ich żywicieli, do których należą głównie drobne gryzonie, małe ssaki i ptaki (m.in. myszy, nornice, ryjówki, jeże, zające, wiewiórki, szczury). Każde stadium rozwojowe kleszcza (larwy, nimfy i postacie dorosłe – samce i samice) może stanowić potencjalne źródło krętków Borrelia burgdorferi, które nabywają w trakcie żerowania na zwierzętach stanowiących rezerwuar tych bakterii. Znaczącą rolę w krążeniu bakterii mogą odgrywać zwierzęta hodowlane oraz domowe (koty, psy). Według danych naukowych, wśród kleszczy usuniętych ze skóry psów i kotów odsetki wyników dodatnich w kierunku Borrelia spp. mogą sięgać 30%.

W Europie odsetki kleszczy zebranych bezpośrednio z roślinności i zainfekowanych krętkami Borrelia wahają się od kilku do nawet kilkudziesięciu procent. Podobnie w Polsce odsetki zakażeń kleszczy mogą sięgać 20-30% w zależności od regionu geograficznego.

W Polsce najczęściej występują dwa gatunki kleszczy: Ixodes ricinus – kleszcz pospolity oraz Dermacentor reticulatus – kleszcz łąkowy.

Kleszcz pospolity – Ixodes ricinus

Ixodes ricinus jest najczęściej występującym gatunkiem kleszcza zarówno w Polsce, jak i w Europie. Skupiają się wzdłuż porośniętych roślinnością ścieżek w lasach i na obrzeżach polan. Coraz częściej notuje się ich obecność w obrębie miast (parki, prywatne posesje, ogrody) i terenów uprzemysłowionych. Kleszcze pospolite dość często atakują człowieka.

W cyklu rozwojowym kleszcza pospolitego występuje jajo, larwa, nimfa i postacie dorosłe (samce i samice). Każde z tych stadiów przed przekształceniem w kolejne musi napić się krwi od żywiciela, podobnie jak zapłodniona samica przed złożeniem jaj. Po okresie składkowym, podczas którego liczba złożonych jaj może się wahać od kilkuset do nawet kilku tysięcy, samica umiera. Z jaj wylegają się larwy, które po żerowaniu przeobrażają się w nimfy, a te po kolejnym żerowaniu – linieją w postać dorosłą (samca lub samicę). Dorosłe samce zwykle nie żerują, a ich obecność na żywicielach jest spowodowana poszukiwaniem samicy do zapłodnienia.

Ixodes ricinus jest rezerwuarem i wektorem licznych wirusów, bakterii i pierwotniaków. Przenosi m. in. wirusa kleszczowego zapalenia mózgu (TBE), wirusa choroby skokowej owiec (LI), krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej (CCHF), wirusy z grupy Uukuniemi i Kamerowo, a także bakterie: Rickettsia spp., Coxiella burnetii, Borrelia burgdorferi sensu lato, Anaplasma phagocytophilum, Salmonella enteritidis, Francisella tularensis, Listeria monocytogenes i Brucella melitensis. Jest on także wektorem pierwotniaków z rodzaju Theileria i Babesia.

Kleszcz łąkowy – Dermacentor reticulatus

Kleszcz łąkowy występuje w strefie klimatu umiarkowanego. Bytuje głównie w zakrzewionych dolinach rzek i strumieni, bagnistych lasach mieszanych, na obrzeżach polan i łąk śródleśnych. Larwy i nimfy atakują małe ssaki wewnątrz ich nor. Żywicielami dorosłych kleszczy są średniej wielkości i duże ssaki na przykład zające, lisy, jeże, jelenie i dziki. Kleszcze łąkowe rzadko atakują człowieka. Cykl rozwojowy trwa od jednego roku do dwóch lat. Postacie dorosłe wykazują dwuszczytowy okres aktywności rocznej wiosenny – od początku marca do maja, oraz jesienny – od sierpnia do listopada.

Dermacentor reticulatus jest rezerwuarem i wektorem wirusa kleszczowego zaplenia mózgu, wirusa omskiej gorączki krwotocznej, bakterii: Rickettsia spp., Coxiella burnetii, Salmonella enteritidis, Francisella tularensis orza pierwotniaków z rodzaju Theileria i Babesia.

Wyniki badań realizowanych w ramach Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 w Instytucie Medycyny Wsi im. W. Chodźki w Lublinie

W latach 2022-2024 w ramach Narodowego Programu Zdrowia przebadano 2156 kleszczy pospolitych (Ixodes ricinus) oraz 150 kleszczy łąkowych (Dermacentor reticulatus) na obecność fragmentu genu krętków Borrelia burgdorferi. Kleszcze zostały zdjęte ze skóry osób pokłutych i dostarczone wraz z kartą informacyjną dotyczącą okoliczności w jakich doszło do pokłucia. Osoby pokłute deklarowały m.in. na jakim typie terenu mogło dojść do incydentu: obszar wiejski lub miejski, las, łąka, ogród, park itp.

Wyniki

Rodzaj terenu, na którym doszło do pokłucia przez kleszcza

W przypadku Ixodes ricinus, najwyższą liczbę pokłuć odnotowano w lasach (31.7% wszystkich przypadków pokłuć przez kleszcza pospolitego – 2156). Drugim najczęściej wskazywanym miejscem były tereny gospodarstw rolnych (25.5%), co ma związek z obecnością zwierząt (domowych i hodowlanych) jako potencjalnych żywicieli kleszczy. Miejsca takie jak parki, ogrody, ogródki działkowe czy place zabaw były wskazywane jako miejsce zdarzenia przez średnio 5% pokłutych osób. Tylko w ok. 3% przypadków osoby pokłute nie potrafiły wskazać miejsca, w którym doszło do pokłucia, a niecałe 10% wskazało inny typ terenu (np. trawnik przed domem, zarośla przy drodze, okolice przystanków, skwery miejskie) (Rycina 1).

Rycina 1. Odsetki pokłuć ludzi przez kleszcze Ixodes ricinus w latach 2022-2024 w podziale na stanowiska, na których doszło do kontaktu z kleszczem.

Liczba pokłuć przez kleszcze łąkowe była odnotowywana w latach 2022-2024 zdecydowanie rzadziej (150 pokłuć) niż przez kleszcze pospolite (2156 pokłuć). Rocznie średnio 50 osób zostało pokłutych przez kleszcza łąkowego. Najczęściej do zdarzenia dochodziło na terenach łąk i gospodarstw rolnych (po 26% przypadków). Na drugim miejscu osoby wskazały las (22% przypadków). Kleszcze z gatunku Dermacentor reticulatus często atakują zwierzęta domowe (koty, psy). Spacery z psem, zwłaszcza na terenach łąk, parków, ogrodów, mogą sprzyjać częstszymi pokłuciami ludzi przez ten gatunek (Rycina 2).

Rycina 2. Odsetki pokłuć ludzi przez kleszcze Dermacentor reticulatus w latach 2022-2024 w podziale na stanowiska, na których doszło do kontaktu z kleszczem.

Miesiąc, w jakim doszło do pokłucia przez kleszcza

Spośród 2156 przypadków pokłuć w latach 2022-2024 najwyższą ich łączną liczbę odnotowano w czerwcu (664 przypadki; 30.8%). Po niemal 400 pokłuć stwierdzono dla miesięcy maj i lipiec. W sierpniu jest już widoczny spadek do ponad 230 pokłuć. Uzyskane dane pokrywają się z danymi dotyczącymi aktywności kleszczy pospolitych, których najwyższe wartości dotyczą miesięcy wiosenno-letnich. Drugi, niższy szczyt aktywności jest obserwowany w miesiącach jesiennych. W przypadku danych z lat 2022-2024 był to październik, z odnotowaną liczba pokłuć na poziomi 175. Pojedyncze przypadki były rejestrowane nawet w miesiącach zimowych (Rycina 3).

Rycina 3. Liczba pokłuć ludzi przez kleszcze Ixodes ricinus w latach 2022-2024 w podziale na miesiące.

Dla kleszczy łąkowych odnotowano dwa okresy o najwyższej liczbie pokłuć: kwiecień-maj oraz październik. Sama liczba pokłuć jest jednak o wiele niższa niż w przypadku kleszczy pospolitych. Na uwagę zasługuje fakt, że do pokłuć przez Dermacentor reticulatus dochodziło niemal przez cały rok, włączając miesiące zimowe. W przeciągu trzech lat badań nie odnotowano żadnego pokłucia w miesiącu sierpniu.

Rycina 4. Liczba pokłuć ludzi przez kleszcze Dermacentor reticulatus w latach 2022-2024 w podziale na miesiące.

Zakażenie kleszczy krętkami Borrelia burgdorferi

Ogólny odsetek zakażeń kleszczy pospolitych (Ixodes ricinus) usuniętych ze skóry osób pokłutych w latach 2022-2024 na obecność bakterii Borrelia burgdorferi wyniósł 19.2%. W roku 2022 zakażenie kleszczy stwierdzono na poziomie 18.1%, w 2023 – 18.6%, natomiast w 2024 roku było to 20.5%. Najwyższe odsetki zakażeń były stwierdzane w miesiącach wiosennych (marzec, kwiecień) oraz letnich (czerwiec i lipiec). Kleszcze pospolite stanowią najważniejszy wektor krętków Borrelia burgdorferi wywołujących boreliozę z Lyme.

Kleszcze łąkowe nie są kompetentnym rezerwuarem i wektorem bakterii Borrelia. Na 150 przebadanych osobników tylko w jednym przypadku uzyskano wynik dodatni.

Tabela 1. Zakażenie kleszczy Ixodes ricinus i Dermacentor reticulatus krętkami Borrelia burgdorferi w latach 2022-2024 w podziale na miesiące.

UWAGA!

Badanie usuniętego ze skóry kleszcza na obecność materiału genetycznego krętków Borrelia lub innych patogenów nie jest badaniem diagnostycznym. Jest to badanie naukowe, którego wynik nie może być brany pod uwagę przy rozpoznaniu choroby. Badanie kleszcza ma na celu zwrócić uwagę osoby pokłutej na możliwe objawy, które mogą się pojawić po pokłuciu przez zakażonego kleszcza i skłonić do szybkiej konsultacji z lekarzem. Sam incydent pokłucia przez kleszcza należy jednak zgłosić lekarzowi w trakcie wywiadu epidemiologicznego. Rozpoznania choroby odkleszczowej dokonuje wyłącznie lekarz na podstawie występujących u pacjenta objawów klinicznych, przeprowadzonego wywiadu oraz wyników badań laboratoryjnych!

Wnioski

• Do pokłucia przez kleszcza może dojść zarówno na terenach wiejskich i miejskich. Największą liczbę pokłuć odnotowano na obszarach wiejskich: w lasach, na terenach gospodarstw rolnych oraz na łąkach.
• Największa liczba pokłuć ludzi przez kleszcza pospolitego (Ixodes ricinus) została odnotowana w miesiącach wiosenno-letnich (maj-lipiec), z najwyższym szczytem aktywności w czerwcu.
• Do pokłucia ludzi przez kleszcza łąkowego (Dermacentor reticulatus) dochodzi ponad 14 razy rzadziej niż w przypadku kleszcza pospolitego (Ixodes ricinus).
• Krętki Borrelia burgdorferi przenoszą kleszcze pospolite (Ixodes ricinus), natomiast kleszcze łąkowe (Dermacentor reticulatus) nie są kompetentnym rezerwuarem i wektorem bakterii Borrelia.
• Wynik badania kleszcza na obecność krętków Borrelia nie jest wynikiem badania diagnostycznego i nie może być brany pod uwagę przy rozpoznaniu boreliozy. Badanie kleszcza ma charakter informacyjny.
• Najskuteczniejszą formą zapobiegania pokłuciom jest stosowanie środków profilaktyki osobistej (odpowiedni ubiór, stosowanie repelentów) oraz szybkie usuwanie kleszczy z powłok ciała. Szczególną uwagę na ryzyko pokłucia przez kleszcza należy zwrócić w trakcie przebywania na terenach o dużym zagęszczeniu kleszczy (las, łąka, gospodarstwo) oraz w miesiącach ich najwyższej aktywności.

Autor: dr hab. n. o zdr. Angelina Wójcik-Fatla, prof. IMW

Literatura

1. Buczek A: Choroby pasożytnicze. Epidemiologia, diagnostyka, objawy. Wyd. II popr. Wydawnictwo Liber, Lublin 2004.
2. Pawełczyk A, Siński E: Czynniki środowiskowe warunkujące infekcje Borrelia burgdorferi na Pojezierzu Mazurskim w Polsce. W: Buczek A, Błaszak Cz (red.): Stawonogi. Różnorodność form i oddziaływań. Wydawnictwo Koliber, Lublin 2005, 211-224.
3. Sonenshine D.E., Roe r.M.: Biology of ticks. Second edition, Vol. 2, Oxford University Press 2014.
4. Geurden T, Becskei C, Six RH, Maeder S, Latrofa MS, Otranto D, Farkas R. Detection of tick-borne pathogens in ticks from dogs and cats in different European countries. Ticks Tick Borne Dis 2018, 9(6):1431-1436.
5. Kubiak K, Szymańska H, Dmitryjuk M, Dzika E. Abundance of Ixodes ricinus ticks (Acari: Ixodidae) and the diversity of Borrelia species in Northeastern Poland. Int J Environ Res Public Health. 2022 Jun 16;19(12):7378.
6. Moniuszko-Malinowska A, Pancewicz S, Czupryna P, Garlicki A, Jaroszewicz J, Marczyńska M, Pawłowska M, Piekarska A, Sikorska K, Simon K, Tomasiewicz K, Zajkowska J, Zarębska-Michaluk D, Flisiak R. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych dotyczące diagnostyki i leczenia boreliozy z Lyme. Przegl Epidemiol 2023;77(3): 261-278.