Charakterystyka pokłuć przez kleszcze

Kleszcze są obligatoryjnymi pasożytami odżywiającymi się krwią kręgowców. Te pajęczaki, stanowiące zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt, są wektorem bakterii, wirusów i pierwotniaków wywołujących choroby odzwierzęce (zoonozy). Na terenie Polski najczęściej spotykane są 2 gatunki kleszczy, które atakują człowieka: kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) i kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus). Oba gatunki należą do kleszczy trójżywicielowych, każde stadium do przeobrażenia w kolejne potrzebuje krwi żywiciela, żerowanie jest także niezbędne do złożenia jaj przez samicę kleszcza. Stawonogi są wrażliwe na temperaturę i wilgotność, które to determinują ich aktywność i przetrwanie. W Polsce kleszcze są aktywne od kwietnia do listopada z 2 szczytami aktywności: wiosennym oraz jesiennym.

Rodzaj aktywności oraz typ obszaru, na którym najczęściej dochodzi do pokłucia przez kleszcze

Kleszcz pospolity bytuje w wilgotnych siedliskach, głównie w lasach liściastych i mieszanych. Jego aktywność jest znacznie mniejsza w suchych lasach iglastych, na bagnach i torfowiskach. Kleszcze należące do tego gatunku oczekują na swoje ofiary wzdłuż porośniętych roślinnością ścieżek oraz w miejscach wędrówek zwierząt. Obecność kleszcza łąkowego odnotowywana jest głównie w zarośniętych dolinach rzek, na leśnych polanach, pastwiskach i łąkach.

Częsta aktywność na świeżym powietrzu uznawana jest za czynnik ryzyka ekspozycji na kleszcze i może prowadzić do zachorowania na choroby odkleszczowe. Wykazano, że przebywanie na zewnątrz przez ponad 5 godzin dziennie związane jest z wyższym ryzykiem zakażenia patogenami odkleszczowymi. Populacja szczególnie narażona na pokłucie przez kleszcze obejmuje osoby pracujące, mieszkające lub rekreacyjnie przebywające na obszarach wiejskich.

Badania naukowe wykazały, że zachowania podczas przebywania na terenach występowania kleszczy, takie jak wchodzenie w zarośla i wysokie trawy, są czynnikiem zwiększającym narażenie. Tereny bytowania kleszczy związane są głównie z obszarami wiejskimi. W ostatnich latach coraz więcej doniesień naukowych dotyczy występowania kleszczy również na terenach miejskich i podmiejskich. Obserwowany jest wzrost populacji kleszczy na zielonych obszarach miejskich, a występowanie patogenów odkleszczowych na takich terenach zbliżone jest do obszarów wiejskich. Narażenie na choroby odkleszczowe na zielonych terenach miejskich ma szczególne znaczenie w aspekcie zdrowia publicznego, ze względu na wysoką aktywności rekreacyjną mieszkańców miast na tych obszarach.

Części ciała człowieka, na których najczęściej żerują kleszcze oraz czas żerowania

Ryzyko pokłucia przez kleszcze uzależnione jest od zachowania, zarówno człowieka jak i kleszcza, na które wpływają warunki pogodowe, klimat i inne czynniki. Miejsce na ciele człowieka, które wybiera kleszcz, zależy od jego gatunku i stadium rozwojowego. Kleszcze oczekują na swoich żywicieli na trawach i krzewach do wysokości ok. 1,2 m, a po ich rozpoznaniu przyczepiają się do nich. U człowieka najczęściej kleszcze przyczepiają się do kończyn dolnych i pokonują niewielkie odległości w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca na skórze do wkłucia. Dorosłe osobniki kleszcze przeważnie oczekują na swoje ofiary na wyższych poziomach od ziemi, w porównaniu do stadiów młodocianych.

Czas żerowania kleszcza odgrywa rolę w przenoszeniu patogenów odkleszczowych. W przypadku wirusa kleszczowego zapalenia mózgu, do transmisji dochodzi prawie natychmiast po wkłuciu zakażonego kleszcza w skórę żywiciela. Natomiast do zakażenia krętkami Borrelia burgdorferi, wywołującymi boreliozę z Lyme, nie dochodzi bezpośrednio po wkłuciu, a dłuższe żerowanie kleszcza zwiększa ryzyko zakażenia. Nimfy uznawane są za najważniejsze stadium kleszcza uczestniczące w transmisji patogenów odkleszczowych u ludzi. Wynika to z małych rozmiarów i neutralnego zabarwienia tych osobników, które częściej mogą pozostać niezauważone w porównaniu do dorosłych kleszczy.

Larwy kleszcza pospolitego żeruje 2-4 dni i zwiększają swoje masę do 20 razy. Nimfy tego gatunku pobierają krew od 3 do 5 dni. Samice I. ricinus żerują najdłużej, od 7 do 10 dni, podczas żerowania zwiększają swoją wagę nawet 200-krotnie, natomiast samce żerują sporadycznie. Żerowanie kleszczy składa się z 3 faz: w pierwszej fazie trwającej około doby od wkłucia w skórę, masa kleszcza prawie się nie zwiększa, następnie występuje faza powolnego pobierania krwi. W ostatniej fazie trwającej od 12 do 36 godzin następuje gwałtowne pobieranie krwi i największy wzrost masy kleszcza.

Wyniki badań realizowanych w ramach Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 w Instytucie Medycyny Wsi im. W. Chodźki w Lublinie

Analizą objęto 2307 ankiet dotyczących okoliczności w jakich doszło do pokłucia przez kleszcza. Z oceny wyłączono odpowiedzi niejednoznaczne oraz odpowiedzi wielokrotne.

Wyniki

Ankietowani w przewadze wskazywali „wypoczynek” jako główną okoliczność, podczas której doszło do pokłucia przez kleszcza (ponad 48%). Nieco mniej uczestników deklarowało, że zostało pokłutych podczas ich aktywności w miejscu zamieszkania (41%). Najmniej osób zostało pokłutych podczas wykonywania pracy zawodowej.

Zdecydowana większość ankietowanych uczestników wskazała obszar wiejski jako teren, na którym zostali pokłuci przez kleszcze (68%). Blisko 25% wśród osób pokłutych wskazało teren miejski jako miejsce incydentu.

W przypadku dzieci, kleszcze najczęściej odnajdowano na tułowiu (38%) oraz głowie i szyi (35%). Natomiast u dorosłych uczestników, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn (43% przypadków), kleszcze najczęściej żerowały na kończynach dolnych.

Tabela 1.

Najczęstsze miejsca wkłucia kleszczy w podziale na gatunki i stadia rozwojowe kleszczy:

Kleszcz pospolity Ixodes ricinus:

larwa → tułów i kończyny dolne

nimfa → kończyny dolne

samica → tułów

samiec → kończyny dolne

Kleszcz łąkowy Dermacentor reticulatus:

samica → głowa i szyja

samiec → głowa i szyja

Tabela 2. Części ciała, na których ankietowani odnajdowali kleszcze, w zależności od gatunku i stadium rozwojowego kleszcza.

Tabela 3. Stopień napicia krwią kleszczy, które zostały przekazane do badania przez uczestników projektu, w zależności od gatunku i stadium rozwojowego kleszcza.

W grupie młodocianych stadiów rozwojowych kleszcza pospolitego, larw i nimf, uczestnicy najczęściej dostarczali osobniki napite i częściowo napite krwią (odpowiednio 37% i 40%). Natomiast dorosłe osobniki, zarówno należące do gatunku I. ricinus, jak i D. reticulatus, najczęściej nie były napite. W przypadku samic kleszcza pospolitego stanowiły one 42% dostarczonych kleszczy, a w przypadku samców – 44%. U kleszcza łąkowego nienapite samce stanowiły ponad 88% dostarczonych osobników, a samice 65%.

Wnioski

• Należy zachować szczególną ostrożność podczas codziennych czynności wykonywanych wokół miejsca zamieszkania. Narażenia na pokłucie przez kleszcze nie powinno być utożsamiane jedynie z przebywaniem na typowych obszarach zielonych, takich jak lasy, parki czy tereny rekreacyjne, ale również z placami zabaw, gospodarstwami i działkami.
• Największe ryzyko pokłucia przez kleszcze występuje na obszarach wiejskich, jednak nie należy marginalizować aktywności kleszczy na obszarach miejskich.
• Podczas oglądania ciała po powrocie z obszarów o wysokiej aktywności kleszczy, u dzieci należy zwrócić szczególną uwagę na okolice głowy i tułowia, natomiast u dorosłych na kończyny dolne i tułów.
• Dorosłe osobniki kleszczy ze względu na większe rozmiary były wcześniej odnajdowane przez uczestników na ich ciele, zanim rozpoczęły intensywne żerowanie. Natomiast stadia młodociane, których rozmiary są znacznie mniejsze niż dorosłych kleszczy, były znajdowane przez uczestników po dłuższym czasie od wkłucia, kiedy proces intensywnego pobierania krwi już się rozpoczął. Biorąc pod uwagę, że niektóre patogeny odkleszczowe nie są transmitowane bezpośrednio po wkłuciu kleszcza, wskazane jest zwrócenie większej uwagi na mniejsze osobniki kleszczy podczas oglądania powierzchni ciała.

Autor: dr n. o zdr. Violetta Zając

Literatura

1. Hai VV, Almeras L, Socolovschi C, Raoult D, Parola P, Pagès F. Monitoring human tick-borne disease risk and tick bite exposure in Europe: available tools and promising future methods. Ticks Tick Borne Dis. 2014;5(6):607-619.
2. Janzén T, Choudhury F, Hammer M, Petersson M, Dinnétz P. Ticks – public health risks in urban green spaces. BMC Public Health. 2024;24(1):1031.
3. Kahl O, Gray JS. The biology of Ixodes ricinus with emphasis on its ecology. Ticks Tick Borne Dis. 2023;14(2):102114.
4. Noll M, Wall R, Makepeace BL, Newbury H, Adaszek L, Bødker R, Estrada-Peña A, Guillot J, da Fonseca IP, Probst J, Overgaauw P, Strube C, Zakham F, Zanet S, Rose Vineer H. Predicting the distribution of Ixodes ricinus and Dermacentor reticulatus in Europe: a comparison of climate niche modelling approaches. Parasit Vectors. 2023;16(1):384.
5. Nowak-Chmura M, Siuda K. Ticks of Poland. Review of contemporary issues and latest research. Ann Parasitol. 2012;58(3):125-55.
6. Velay A, Baquer F, Brunet J, et al. Infectious risks associated with outdoor sports activities. Infect Dis Now. 2024;54(4S):104862.
7. Wilhelmsson P, Lindblom P, Fryland L, Nyman D, Jaenson TG, Forsberg P, Lindgren PE. Ixodes ricinus ticks removed from humans in Northern Europe: seasonal pattern of infestation, attachment sites and duration of feeding. Parasit Vectors. 2013;6:362.