Zanieczyszczenie gleby jajami pasożytów jelitowych w Polsce

Gleba jako powierzchowna i biologicznie czynna warstwa zewnętrznej powłoki Ziemi (litosfery) wchodzi w skład wszystkich ekosystemów lądowych i jest jednym z podstawowych zasobów wykorzystywanych przez człowieka. Głównym kierunkiem użytkowania gleby jest produkcja rolna obejmująca uprawy polowe, warzywnictwo, sadownictwo, ogrodnictwo oraz chów i hodowlę zwierząt. Działalność rolnicza, jak również rekreacyjna uprawa ogrodu warzywnego czy ogródka przydomowego, oprócz licznych korzyści niesie ryzyko narażenia zdrowia związanego z występowaniem w glebie form inwazyjnych nicieni pasożytniczych, zwanych także geohelmintami lub STHs (ang. soil-transmitted helminths). Obecność w glebie jaj tych nicieni jest związana z ich cyklem rozwojowym. Oznacza to, że jaja muszą zostać wydalone wraz z kałem żywiciela do środowiska zewnętrznego, aby przejść dalszy rozwój do stadium inwazyjnego. Zachowanie odpowiednich norm sanitarnych gleby jest jednym z czynników wpływających na zdrowie ludzi i zwierząt, a także bezpieczeństwo żywności i ochronę środowiska. Ze względu na częsty kontakt z glebą, szczególnie narażeni są rolnicy oraz osoby zajmujące się uprawą roślin. Do zarażenia jajami pasożytów może dojść przez bezpośredni kontakt ze skażoną glebą np. przez przeniesienie jaj na zabrudzonych rękach lub za pośrednictwem zanieczyszczonej żywności.

Parazytologiczne wskaźniki stanu sanitarnego gleby

W Polsce i na świecie do oceny sanitarnej gleby, podobnie jak do oceny nawozów organicznych czy osadów ściekowych, uznawane są żywe jaja pasożytów należące do trzech rodzajów:

• Ascaris – glista ludzka (A. lumbricoides) lub świńska (A. suum),
• Trichuris – włosogłówka (T. trichiura, T. suis, T. ovis, T. vulpis)
• Toxocara – glista psia (T. canis) lub glista kocia (T. cati).

Jaja tych pasożytów zostały wybrane ze względu na częste występowanie w środowisku, odporność na działanie czynników zewnętrznych oraz zdolność do wieloletniego przetrwania (nawet do 10 lat) i kumulacji w glebie z zachowaniem inwazyjności. Gleba, w której stwierdza się obecność jaj geohelmintów uznawana jest za zanieczyszczoną. Co ważne, obecność jaj STHs nie tylko określa stopień skażenia samej gleby, ale stanowi także informację o możliwym zanieczyszczeniu upraw polowych, warzyw i owoców przeznaczonych do spożycia.

Źródła parazytologicznego skażenia gleby

Bezpośrednim źródłem skażenia biologicznego gleby są odchody zarażonych ludzi oraz zwierząt gospodarskich (np.: świnie domowe, bydło, kozy, owce), domowych (psy i koty) i dzikich (np.: dziki, łosie, lisy). Jaja pasożytów mogą również zostać wprowadzone pośrednio do środowiska glebowego na skutek działalności człowieka poprzez wykorzystywanie odpadów organicznych i ubocznych produktów pochodzenia zwierzęcego w celach nawozowych (pośrednie źródło skażenia), w tym stosowanie:

• nawozów naturalnych pochodzenia zwierzęcego (gnojowica, gnojówka, obornik),
• nawozów naturalnych pochodzenia roślinnego (kompost),
• nawozów organicznych i organiczno- mineralnych,
• osadów ściekowych i pofermentów.

Ryzyko zanieczyszczenia gleby obejmuje przede wszystkim produkty nawozowe o nieznanym stanie sanitarnym, przekraczające dopuszczalne normy sanitarno-higieniczne oraz niepoddane prawidłowemu procesowi higienizacji. Do skażenia może także prowadzić używanie do oprysków i nawadniania plonów wody zanieczyszczonej odchodami.

Wyniki badań realizowanych w ramach Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 w Instytucie Medycyny Wsi im. W. Chodźki w Lublinie

W ramach realizacji Narodowego Programu Zdrowia w latach 2022 i 2023 przeprowadzono badania w kierunku wykrywania jaj pasożytów jelitowych Ascaris spp., Trichuris spp. oraz Toxocara spp. w glebie użytkowanej pod uprawy w Polsce. Celem tych badań była identyfikacja narażenia środowiskowego związanego z występowaniem jaj nicieni pasożytniczych w glebie, a także podniesienie poziomu świadomości dotyczącej zagrożeń biologicznych.

Materiał i metody

Próbki do badań pobrano z pól uprawnych (108 próbek), ogrodów warzywnych (60 próbek), ogródków przydomowych (23 próbki), sadów (6 próbek), tuneli (7 próbek) i Rodzinnych Ogrodów Działkowych – ROD (3 próbki). Łącznie przebadano 207 próbek gleby pobranych w 5 województwach: lubelskim, małopolskim, podkarpackim, zachodniopomorskim i opolskim.

Przy użyciu kwestionariusza ankiety zebrano dane dotyczące 123 próbek obejmujące informację o:

• miejscu pobrania próbki gleby,
• rodzaju stosowanego nawożenia (mineralne; organiczne: nawóz kurzy, bydlęcy, świński, koński; brak nawożenia) pod uprawy oraz częstotliwości jego wykonywania,
• rodzaju wykorzystywanego nawodnienia (woda z wodociągu; woda z własnej studni; woda deszczowa; brak nawadniania),
• przebywaniu zwierząt domowych, gospodarskich i dzikich na obszarze, z którego pobrano próbkę.

Pozostałe 84 próbki zakwalifikowano tylko pod względem miejsca pobrania.

Wykrywanie jaj pasożytów jelitowych przeprowadzono zgodnie z polską normą PN-Z-19000-4:2001 „Jakość gleby. Ocena stanu sanitarnego gleby. Wykrywanie jaj pasożytów jelitowych Ascaris lumbricoides i Trichuris trichiura” oraz „Wytycznymi metodycznymi (mikrobiologiczno-parazytologicznymi) do oceny sanitarnej gleby” (IMW Lublin 1995 r.).

Wyniki

Ogółem, jaja pasożytów jelitowych stwierdzono w 15 z 207 (7,2%) próbek, z czego Ascaris spp. wykryto w 3 próbkach (1,4%), Trichuris spp. również w 3 próbkach (1,4%), natomiast jajami Toxocara spp. zanieczyszczonych było 9 próbek (4,3%). Uzyskane wyniki dla poszczególnych miejsc poboru próbek gleby przedstawiono w Tabeli 1, natomiast charakterystykę tych próbek wraz ze zidentyfikowanymi jajami pasożytów przedstawiono w Tabeli 2.

Tabela 1. Liczba próbek gleby, w których wykryto i zidentyfikowano jaja pasożytów jelitowych w zależności od miejsca pobrania.

W miejscach poboru próbek gleby najczęściej stosowano nawozy mineralne (52,8%) i znacznie rzadziej nawozy organiczne (38,2%): nawóz kurzy (21,1%), bydlęcy (10,6%), koński (4,9%), świński (1,6%). Brak nawożenia odnotowano dla 21,1% miejsc poboru próbek. Do 96,7% miejsc dostęp miały zwierzęta, przy czym najczęściej wskazano zwierzęta domowe (73,2%) i dzikie (69,9%). W przypadku 55,3% obszarów odnotowano występowanie co najmniej 2 różnych grup zwierząt.

Tabela 2. Wykaz i charakterystyka skażonych parazytologicznie próbek gleby.

Ogólny poziom zanieczyszczenia gleby jajami pasożytów jelitowych w Polsce

W Polsce nie ma obowiązku wykonywania badań i prowadzenia monitoringu stanu sanitarnego gleby, a stopień skażenia jajami pasożytów nie został dobrze poznany. Nieliczne badania, które zostały przeprowadzone na obszarach wiejskich w kraju wskazują na znacznie wyższe, niż uzyskane w przeprowadzonych w ramach projektu badaniach (7,2%), zanieczyszczenie parazytologiczne gleby użytkowanej pod uprawy. W województwie lubelskim jaja STHs wykryto kolejno w 88,5% i 32,8% próbek gleby z gospodarstw konwencjonalnych i ekologicznych. Z kolei w badaniach prowadzonych w latach 2021 i 2022 stwierdzono obecność jaj w ponad 50% próbek gleby pobranych z pól uprawnych w województwach dolnośląskim, mazowieckim, podlaskim, pomorskim i zachodniopomorskim. Najczęściej i najliczniej wykrywane były jaja Ascaris spp., następnie jaja Trichuris spp., natomiast jaja Toxocara spp. stwierdzano sporadycznie.

Rodzaj wykrywanych jaj pasożytów jelitowych oraz stopień zanieczyszczenia gleby związany jest z występowaniem różnych źródeł rozprzestrzeniania form dyspersyjnych w środowisku. Niewielki odsetek wykrytych jaj Ascaris spp. (1,4%) w niniejszych badaniach może wynikać z ograniczonego stosowania obornika świńskiego (1,6%). Najliczniej stwierdzane jaja Toxacara spp. świadczą o udziale psów i kotów w transmisji pasożyta na obszarach poboru próbek, co jest zgodne z zebranymi informacjami dotyczącymi dostępu zwierząt domowych do tych miejsc.

Zapobieganie parazytologicznemu skażeniu gleby i jego negatywnym skutkom dla zdrowia

Ważną rolę w zachowaniu właściwych warunków sanitarnych gleby i bezpieczeństwa żywności pełnią działania profilaktyczne. Ich celem jest zapobieganie przedostawaniu się i gromadzeniu jaj pasożytów jelitowych w glebie oraz przenoszeniu za jej pośrednictwem na uprawy. W rezultacie pozwoli to zmniejszyć ryzyko zarażenia i wystąpienia chorób pasożytniczych u ludzi.

Działania profilaktyczne obejmują:

• prowadzenie zrównoważonej gospodarki rolnej, w tym stosowanie odpowiednich zabiegów agrotechnicznych i prawidłowej gospodarki odpadami,
• stosowanie nawozów naturalnych, organicznych i organiczno-mineralnych, osadów ściekowych, pofermentów spełniających normy higieniczno-sanitarne,
• regularne odrobaczanie psów i kotów oraz utylizacja odchodów odrobaczonych zwierząt,
• profilaktykę weterynaryjną zwierząt gospodarskich,
• ograniczenie dostępu do obszarów wykorzystywanych pod uprawy oraz miejsc pobrania wody do nawadniania zwierzętom domowym, gospodarskim i dzikim,
• systematyczne wykonywanie badań w kierunku parazytologicznego zanieczyszczenia środowiska, w tym gleby i wody,
• przestrzeganie zasad higieny osobistej w trakcie wykonywania prac rolnych i po ich zakończeniu,
• dokładne mycie świeżych warzyw i owoców przed spożyciem,
• prowadzenie działań edukacyjnych wśród dorosłych i dzieci.

Autor: mgr inż. Katarzyna Kowalczyk

Literatura:

1. Zdybel JM, Karamon J, Sroka J, Wójcik-Fatla A, Skowron P, Kowalczyk K, Jadczyszyn J, Cencek T. Parasitological contamination of arable soil in selected regions of Poland – preliminary study. Ann Agric Environ Med. 2023; 30(4): 661-668.
2. Kowalczyk K, Kłapeć T. Contamination of soil with eggs of geohelminths Ascaris, Trichuris spp., Toxocara spp. in Poland – potential source of health risk in farmers. Ann Parasitol. 2020; 66(4): 433-440.
3. Kłapeć T, Borecka A. Contamination of vegetables, fruits and soil with geohelmints eggs on organic farms in Poland. Ann Agric Environ Med. 2012; 19(3): 421-425.
4. Kłapeć T. Skażenie gleby jajami geohelmintów w gospodarstwach ekologicznych o profilu warzywniczym na terenie województwa lubelskiego. Wiad Parazytol. 2009; 55(4): 405-9.